Het Kyrie kennen we in zijn meest bekende vorm als een reeks van negen aanroepingen. Het is het enige Griekse element binnen onze liturgie. De korte tekst suggereert dat het hier eerst om een smeekbede gaat. Toch is dat maar ten dele waar. In het Kyrie belijden wij Jezus als onze Kurios (= Heer) en brengen wij Hem onze hulde. De lofprijzing loopt uit op een bede om erbarming: eleison (= ontferm U over ons). In het verleden heeft men vaak gedacht dat het een aanroeping was tot de Drieënheid. Dat op een gegeven moment in de geschiedenis de tweede reeks aanroepingen door Christe vervangen werd zal daar zeker schuld aan hebben. Men beschouwede de eerste reeks aanroepingen tot de Vader, de tweede tot de Zoon en de derde tot de heilige Geest. Dit doet toch onrecht aan de oorspronkelijke taak van het Kyrie.

Het Kyrie eleison is geen typisch christelijke aanroeping. Reeds voor onze jaartelling werd deze aanroeping veelvuldig gebruikt. Zo bad men in de heidense zonnecultus eleison hemas (= ontferm u over ons) bij het opgaan van de zon. In de vijfde eeuw ergert een predikant uit Alexandrië er zich aan, dat zelfs christenen dit gebruik nog in ere hielden en elke morgen de opgaande zon met een buiging en bede begroetten. Kyrie eleison riep men ook de keizer toe wanneer hij een intocht in een stad hield, of een veldheer die na een glansrijke overwinning naar huis terugkeerde. Vanaf de vijfde eeuw doet het Kyrie als importrite uit het Oosten zijn intrede in onze liturgie. In de liturgie van het Oosten was het gebruikelijk om na de lezingen een litanie te plaatsen. De diaken droeg daarvoor gebedsintenties aan, de gelovigen stemden in met de acclamatie Kyrie eleison. De voorganger besloot met een kort gebed. Ook binnen onze liturgie krijgt het Kyrie aanvankelijk dezelfde plaats als in de Oosterse liturgie. Al spoedig wordt ze naar het begin van de viering verschoven. Op het einde van de zesde eeuw ontstaat de gewoonte om de gebedsintenties te laten vervallen, zodat alleen de acclamatie Kyrie eleison overblijft. Men gaat de acclamatie dan driemaal zingen, want drie is een heilig getal. Van lieverlee wordt het Kyrie steeds meer een aangelegenheid voor de schola. De melodiën worden steeds rijker. Vergelijk daarvoor maar eens Kyrie XVIII (boven) en Kyrie IV (onder).

Kyrie IV

In de middeleeuwen gaat men ertoe over om de tekst van het Kyrie uit te breiden door middel van het invoeren van zogenaamde tropen. Elke aanroeping krijgt dan een zin toebedacht, die het mogelijk maakt, om op elke noot van de melodie een lettergreep te zingen. De titels boven vele Kyrie’s in het Graduale Romanum zijn van dit verschijnsel uit de middeleeuwen nog stille getuigen. Na het Concilie van Trente werden te tropen afgeschaft.

In het voorbeeld hiernaast het Kyrie, fons bonitatis. Dit is Kyrie II waarop de noten een tekst is geschreven.

Ook bij de liturgievernieuwing van Vaticanum II is de plaats van het Kyrie opnieuw een punt van discussie. Van Franse zijde stelde men voor om het Kyrie uit de openingsritus te verwijderen en op te nemen als acclamatie in de voorbede.  Voornamelijk de Duitstalige landen wilden het Kyrie in de openingsritus behouden als een hulde aan Christus, in wiens naam we samen komen. Wat uiteindelijk de uitkomst na vele discussies is geworden lezen we in de Inleiding op het Altaarmissaal: Na de schuldbelijdenis volgt het Heer ontferm U over ons, tenzij deze aanroeping al deel uitmaakte van de voorafgaande schuldbelijdenis. Daar dit gezang een acclamatie is van de gelovigen die zich tot God wenden en zijn barmhartigheid afsmeken, wordt het gewoonlijk door allen gezongen: afwisselend door koor of voorzanger en volk. Iedere acclamatie wordt gewoonlijk eenmaal herhaald, maar dit sluit niet uit dat men ze kan herhalen, als de aard van de taal of van de muzikale compositie dit vereisen; ook kan men een korte tekst (een trope) inlassen. Als het Heer onferm U over ons niet gezongen wordt, wordt het gezegd. Samenvattend komen we dan op die manieren, waarop – volgens de officiële voorschriften – het Kyrie in de liturgie kan functioneren.

a. het Kyrie in de boete-akt

Het gaat hier dus om een combinatie van schuldbelijdenis en Kyrie. Het zijn een drietal aanroepingen, waartussen – op de manier van de middeleeuwse trope – een korte tekst is toegevoegd. Zij duiden op Jezus’ heilsactiviteit en zorg voor de zondaars. Een voorbeeld hiervan is het Heer ontferm U uit de Willibrordusmis van Bernard Bartelink.

b. het Kyrie als zelfstandig gezang

Hierbij moeten we de nodige zorg besteden aan het oorspronkelijke karakter van het Kyrie. De liturgische acclamatie. Om dit acclamatie-karakter nog te onderstrepen, verdient het aanbeveling om elke aanroeping slechts tweemaal te zingen: eenmaal voorgezongen door de cantor of koor en vervolgens door allen herhaald.

c. de Kyrie-litanie

Deze vorm van het Kyrie, die wellicht het meest recht doet aan wat het Kyrie oorspronkelijk was, is een wisselwerking tussen aanroeping en antwoord. Bekend is de tekst die Huub Oosterhuis schreef. Zesmaal wordt de Heer Jezus aangeroepen, door toevoeging van bijbelse titels wordt zijn betekenis voor ons onder woorden gebracht. De tekst is op muziek gezet door Bernard Huijbers en Rik Veelenturf (Gezangen voor Liturgie 217 – 218). Ook vermelden we de litanieën van Jan Duin. Wie de teksten wat nauwkeuriger bekijkt en met elkaar vergelijkt, ontdekt dat er nogal wat variatie is (Gezangen voor Liturgie 211 – 216). Het zijn Kyrie-litanieën die heel bruikbaar zijn in Woord- en Communievieringen.