Het heilig – sanctus – is het vierde van de vaste gezangen in de eucharistieviering en maakt onderdeel uit van het eucharistisch gebed. Na het Tweede Vaticaans concilie wordt het eucharistisch gebed gezien als een eenheid. Het begint niet na het Sanctus, maar bij de Grote Lofprijzing, voorafgaand aan de Prefatie en eindigt met het ‘Amen’ van de doxologie.  Sinds de lange liturgische traditie is het een presidentieel gebed, dat dus toe komt aan de voorganger. Zoals de joodse huisvader namens zijn gezin het dankgebed aan tafel uitspreekt en zoals Jezus bij het laatste avondmaal zijn leerlingen voorging in de dankzegging, zo is het de specifieke taak van de voorganger om namens de liturgie vierende gemeenschap het eucharistisch gebed uit te spreken. Het is een gebed van heel de gemeenschap dat uitdrukking geeft aan haar dank, lof en belijdenis.

In de loop der tijden was het Sanctus min of meer ‘verworden’ tot  een veelal meerstemmig koorstuk, dat, sinds de zesde eeuw met het Benedictus verbonden, als begeleidende muziek diende bij het in stilte gebeden canongebed. De liturgievernieuwing van het Tweede Vaticaans concilie  heeft aan het ‘heilig’ weer zijn oorspronkelijke functie terug gegeven: een acclamatie op de prefatie van de voorganger. Dat het een acclamatie is maakt duidelijk dat de deelname van de aanwezigen van zelf sprekend is. Het is een gezang van heel de gemeenschap.

Ook wat de tekst betreft  is het ‘heilig’ duidelijk een acclamatie die is opgebouwd rond twee bijbelse citaten: Jesaja 6,3 ‘Heilig, heilig, heilig is de Heer van de machten en heel de aarde is vol van zijn heerlijkheid’ en Matteüs 21, 9 ‘Hosanna, de Zoon van David. Gezegend is Hij die komt in de naam van de Heer. Hosanna, in de hoogste hemel’. Het eerste deel is overgenomen uit de liturgie van de synagoge waar het op sabbatmorgen gezongen wordt. Het tweede deel is ontleend aan de intocht van Jezus in Jeruzalem.

Wanneer het Sanctus zijn intrede deed in de liturgie is niet met zekerheid te zeggen. In de westerse liturgie is het wellicht vanaf de vijfde eeuw in de liturgie opgenomen. De melodie, waarop het aanvankelijk gezongen werd, was dermate eenvoudig, dat ze nauwelijks boven het recitatief uitkwam.

Wanneer de prefatie gezongen wordt, is het uiteraard het meest ideaal, dat de zang van het ‘heilig’ naadloos daarop kan aansluiten. Als de prefatie in het latijn wordt gezongen is het gebruikelijk dat daarna een grogriaans Sanctus wordt gezongen. In de Advent en Veertigdagentijd wordt op de zondagen de 17^de mis gezongen, op de weekdagen en tijdens uitvaartvieringen de 18^de mis.

Wordt de prefatie en het heilig in de volkstaal gezongen moeten beide melodieën naadloos op elkaar aansluiten. De kan alleen, wanneer toonzetting van de prefatie en heilig melodisch met elkaar verwant zijn. Zingt men de prefatietoon van Floris van der Putt, dan zal het heilig uit zijn Markusmis (GvL291) of het heilig uit de Missa ad modum gregorianum van Ignaca De Sutter (GvL295) een goede keuze zijn.